W 2022 roku rosyjska agresja na Ukrainę przerwała wiele działań także w dziedzinie ochrony zabytków. Dziedzictwo materialne wschodu tego kraju straszliwie ucierpiało podczas działań wojennych, zachód na szczęście udało się ochronić przed wtargnięciem barbarzyńskiej nawały. Dzięki temu wznowiliśmy w 2023 roku prace na starym cmentarzu w Zbarażu.
Przypomnijmy, że znane z historii i literatury miasteczko znajduje się obecnie w obwodzie tarnopolskim, niecałe 25 kilometrów od samego Tarnopola. Najbardziej znanym jego zabytkiem jest oczywiście zamek, który był bohaterem utworów literackich, a najbardziej został zapamiętany z Ogniem i Mieczem H. Sienkiewicza. Tam kręcono też niektóre sceny z filmowej adaptacji trylogii w reżyserii Jerzego Hoffmana.
Pierwsze wzmianki w zapisach historycznych o miejscowości pojawiają się w XIII w. W tamtym okresie był to gród będący własnością książąt litewskich, między innymi kniaziów Nieświckich. Syn poległego w czasie najazdów tatarskich kniazia Wasyla Nieświeckiego, Semen, przejął we władanie miasto, a następnie od jego nazwy utworzył ród Zbaraskich. Byli oni właścicielami Zbaraża aż do połowy XVII wieku.
Więcej o historii Zbaraża pisaliśmy w poprzednich latach (LINK).
Jeszcze pod władaniem Zbaraskich w mieście ufundowany został klasztor benedyktynów wraz z kompleksem kościelnym. Powstał również cmentarz, który w 1793 r. przeniesiono w obecne miejsce. Na zarządzanym przez parafię rzymsko-katolicką cmentarzu chowano zbaraskich zmarłych różnych wyznań. Na początku XX w. został on jeszcze powiększony, wybudowano tam kaplicę i drewniany dom pogrzebowy, które nie przetrwały do czasów współczesnych.
Zachowały się natomiast liczne nagrobki o wysokich walorach artystycznych. A to, że przetrwały, można nazwać cudem, bo za czasów sowieckich takie zabytki programowo niszczono.
Dzisiaj cmentarz podzielony jest na dwie części: katolicką oraz prawosławną. W części katolickiej zachowało się ok. 1150 polskich grobów, pomników i płyt nagrobnych z XIX i pierwszej połowy XX w. Wiele z nich ma unikalną wartość historyczną i artystyczną. Zachowały się tu groby zasłużonych dla miasta osób, piękne rzeźby i inskrypcje. Całość nekropolii jest również świadectwem wielokulturowej przeszłości miasta i nierozerwalnie wiąże jego dawne losy z historią RP.
W latach 2020-2021 w ramach projektu prac porządkowych i rewitalizacyjnych prowadzonych przez Fundację Partnerstwa dla Europy Środkowo-Wschodniej we współpracy z ukraińską Fundacją „Dziedzictwo Przyszłości” ze środków MKiDN od 2020 r. przeprowadzono prace porządkowe polegające między innymi na wydobyciu z ziemi, ustawieniu i stabilizacji nagrobków. Odnalezione uszkodzone elementy podniesiono z ziemi i oczyszczono, a w miarę możliwości zestawiono z innymi elementami nagrobków. Łącznie prace objęły już 220 starych nagrobków.
W 2023 roku zrewitalizowane zostało kolejnych 60 zabytków. Teren, na którym znajdują się upamiętnienia, jest konsekwentnie odkrzaczany i oczyszczany. Obecnie zajmuje on już większą część obszaru cmentarza, na którym zachowały się stare nagrobki i stanowi prawdziwie zabytkową enklawę zbaraskiej nekropolii.
Prace prowadzono dzięki finansowej i merytorycznej opiece Narodowego Instytutu Dziedzictwa Kulturowego za Granicą Polonika oraz w ramach programu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Ochrona Dziedzictwa Kulturowego za Granicą, zatwierdzonego w ramach konkursu Ministra KiDN.
/
Dofinansowano ze środków Ministra Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu pochodzących z Funduszu Promocji Kultury, uzyskanych z dopłat ustanowionych w grach objętych monopolem państwa, zgodnie z art. 80 ust. 1 ustawy z dnia 19 listopada 2009 r. o grach hazardowych.